महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक 2023: राजकीय ध्रुवीकरणाचा खेळ

महाराष्ट्राच्या राजकीय परिदृश्यावर काही वर्षांपासून जो धुराळा पसरलेला होता, तो आता निवडणूक आयोगाने राज्यासाठी निवडणुकीची तारीख जाहीर केल्यावर अधिकच तीव्र झाला आहे. 20 नोव्हेंबरला होणाऱ्या या महत्त्वपूर्ण निवडणुकीत भारतीय जनता पक्षाचे नेतृत्व असलेला महायुती आणि काँग्रेसचा महाविकास आघाडी ही दोन्ही मोठी गट 288 जागांसाठी प्रचंड संघर्ष करत आहेत. राज्यातील विदर्भ, मराठवाडा, कोंकण, उत्तर महाराष्ट्र, पश्चिम महाराष्ट्र आणि मुंबई अशा सहा भौगोलिक प्रदेशांमध्ये राजकीय वाऱ्याचा वेग वेगळा आहे.

मुंबई: बदलता राजकीय चेहरा

एका काळी भाजप आणि शिवसेनेचे बळीराजा असलेले मुंबई आता राजकीय दृष्टीने बदलत्या वाऱ्याचा अनुभव घेत आहे. अलिकडच्या लोकसभा निवडणुकींमध्ये महाविकास आघाडीचा उदय झाला, यामुळे ही बदलत्या वाऱ्याची झलक मिळाली. सध्या काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील महाविकास आघाडी 21 जागांवर प्रभुत्व गाजवत असून, महायुती 15 जागांवर मागे आहे. शिवसेनेचे विभाजन या प्रदेशावर महत्त्वाचे परिणाम करणार आहे आणि आगामी निवडणुकीत महाविकास आघाडी या बदलचा फायदा घेऊ शकेल की नाही हे पाहणे मनोरंजक ठरणार आहे.

मुख्य मुद्दे:

• शिवसेनेचे विभाजन: शिवसेनेचे विभाजन या क्षेत्रातील सर्वात मोठी बदल घडवून आणणारे घटक ठरले आहेत.
• महाविकास आघाडीची ताकद: काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील महाविकास आघाडीची ताकद 2019 च्या विधानसभा निवडणुकीपेक्षा आता अधिक मजबूत दिसून येत आहे.
• महायुतीचा सामना: महायुतीला मुंबईमध्ये आपला प्रभाव टिकवून ठेवण्यासाठी आणि मतदारांचा विश्वास मिळविण्यासाठी कडवी स्पर्धा करावी लागेल.

कोंकण: ‘सेना विरुद्ध सेना’ युद्धभूमी

पश्चिम महाराष्ट्राला जोडणारी किनाऱ्यावरील पट्टी असलेल्या कोंकण क्षेत्रात 2019 च्या विधानसभा निवडणुकीत अविभाजित शिवसेनेचे वर्चस्व होते. तथापि, शिवसेनेच्या विभाजनामुळे या क्षेत्रात ‘सेना विरुद्ध सेना’ चे युद्ध सुरू झाले आहे. भाजप सोबत गेलेल्या एकनाथ शिंदे या कोंकण प्रदेशातील प्रभावशाली नेत्यामुळे महायुतीला फायदा होण्याची शक्यता आहे. मात्र बेरोजगारी आणि विस्थापन सारख्या समस्या मतदारांना प्रभावित करू शकतात.

मुख्य मुद्दे:

• शिवसेनेचे विभाजन: शिवसेनेचे विभाजन या क्षेत्रातील राजकारणातील प्रमुख घटक ठरले आहे.
• एकनाथ शिंदेचा प्रभाव: एकनाथ शिंदे यांचे भाजपशी सहकार्य आणि त्यांचा कोंकणमधील प्रभाव महायुतीसाठी फायदेशीर ठरू शकतो.
• भाजप-शिंदे घटकाची ताकद: भाजप-शिंदे घटकाची एकत्रित ताकद महाविकास आघाडीसाठी एक आव्हान ठरू शकते.

विदर्भ: भाजपला चाचणी

उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि केंद्रीय मंत्री नितीन गडकरी यांच्यासारख्या भाजप नेत्यांचा मजबूत प्रभाव असलेल्या विदर्भामध्ये भाजपला एक अनोखे आव्हान आहे. जरी हा प्रदेश ऐतिहासिकदृष्ट्या भाजपचा गड असला तरी महायुतीमध्ये अंतर्गत बंड आणि जागा वाटपात निर्माण झालेले वाद भाजपच्या कामगिरीवर परिणाम करू शकतात. काँग्रेसने अलीकडील यश आणि नाना पाटोले यांच्या नेतृत्वाचा लाभ घेत ओबीसी समुदायातील नाराजीचा फायदा घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. शिवसेनेच्या विभाजनामुळे राजकीय परिदृश्य अधिकच गुंतागुंतीचे झाले आहे, दोन्ही गटांनी आपले प्रभुत्व प्रस्थापित करण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत.

मुख्य मुद्दे:

• महायुतीमध्ये वाद: महायुतीमध्ये अंतर्गत बंड आणि जागा वाटपातील वाद भाजपच्या कामगिरीवर परिणाम करू शकतात.
• ओबीसी मतदाते: विदर्भातील ओबीसी मतदाते महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात.
• काँग्रेसची संधी: काँग्रेसने भाजपच्या नाराजीचा फायदा घेण्यासाठी आणि ओबीसी समुदायातून समर्थन मिळविण्याचा प्रयत्न केला आहे.

पश्चिम महाराष्ट्र: ‘पवार विरुद्ध पवार’

शेती आणि औद्योगिक विकासासाठी ओळखले जाणारे पश्चिम महाराष्ट्र हा बराच काळ काँग्रेस-राष्ट्रवादीचा गड असला आहे. भाजपने या क्षेत्रात प्रवेश करण्याचा प्रयत्न करताना अजित पवार यांच्या घटकाशी हाताला हात घातला आहे, ज्यामुळे ‘पवार विरुद्ध पवार’ ची एक जबरदस्त लढाई सुरू झाली आहे. लोकसभा निवडणुकीतील भाजपच्या पराभवामुळे महायुतीला या प्रदेशात आव्हानांचा सामना करावा लागू शकेल, हे स्पष्ट झाले आहे. शिवाय, संभाजीराजे छत्रपतींच्या महाराष्ट्र स्वराज्य पक्षाचा उदय या प्रदेशातील राजकीय परिदृश्यात गुंतागुंत निर्माण करत आहे.

मुख्य मुद्दे:

• काँग्रेस-राष्ट्रवादीचा गड: पश्चिम महाराष्ट्र हा बराच काळ काँग्रेस-राष्ट्रवादीचा गड असला आहे.
• भाजप-अजित पवार घटकाची ताकद: भाजप-अजित पवार घटकाची ताकद या प्रदेशातील राजकारणात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते.
• ‘पवार विरुद्ध पवार’ लढाई: शरद पवार आणि अजित पवार या दोघांच्या गटातून होणारी स्पर्धा निवडणुकीला अधिक रंग देईल.

उत्तर महाराष्ट्र: शिवसेना-राष्ट्रवादीचे विभाजन

शिवसेना आणि राष्ट्रवादीचे विभाजन उत्तर महाराष्ट्रात, विशेषतः जळगाव, नाशिक आणि अहमदनगर या जिल्ह्यांमध्ये, बराच मोठ्या प्रमाणात जाणवणारे आहे. या प्रदेशात 2019 मध्ये भाजप-शिवसेनाला मतदानात चांगले प्रतिसाद मिळाला होता, मात्र अलिकडच्या लोकसभा निवडणुकीत शरद पवार यांच्या राष्ट्रवादीकडे झुकाव होता. भाजपला निराशेला बळी पडलेल्या शेतकऱ्यांना आणि आदिवासी समुदायांना समाधानी करण्यासाठी मोठा प्रयत्न करावा लागेल. अजित पवार यांच्या राष्ट्रवादी घटकातील छगन भुजबळ यांचा ओबीसी समर्थन आणि भाजपशी संघर्षानंतर शरद पवारांच्या राष्ट्रवादीत परतलेल्या एकनाथ खडसे यांचे राजकीय भविष्य या प्रदेशात महत्त्वाचे ठरू शकते.

मुख्य मुद्दे:

• शेतकरी समस्या: उत्तर महाराष्ट्रात शेती क्षेत्रातील समस्या मतदारांना प्रभावित करू शकतात.
• शरद पवार आणि अजित पवार: शरद पवार आणि अजित पवार या दोघांचेही या प्रदेशातील राजकारणात महत्त्वाचे योगदान आहे.
• छगन भुजबळ आणि एकनाथ खडसे: छगन भुजबळ आणि एकनाथ खडसे यांचे मतदारांमधील लोकप्रियता या निवडणुकीत महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते.

मराठवाडा: जातीय राजकारणाची जाणीव

दुष्काळ आणि विकासाच्या अभावाने जूझणाऱ्या मराठवाडा हा प्रदेश जातीय राजकारणाचा केंद्रीय स्थळ आहे. मराठा आरक्षणाची मागणी या प्रदेशातील सर्वात मोठे मुद्दे आहेत. 2019 मध्ये भाजप-शिवसेना युतीला येथे यश मिळाले होते, परंतु सध्याचे राजकीय बदलावे, विशेषतः राष्ट्रवादी-शिवसेनेचे विभाजन, मतदान पद्धतीवर प्रभाव टाकू शकतात. ऑल इंडिया मज्लिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन आणि प्रकाश आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखालील वंचित बहुजन आघाडीनेही येथे प्रभाव निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला आहे, ज्यामुळे या प्रदेशातील राजकीय चित्र अधिक गुंतागुंतीचे झाले आहे.

मुख्य मुद्दे:

• मराठा आरक्षण: मराठा आरक्षणाची मागणी मराठवाड्यातील प्रमुख मुद्दे आहेत.
• राष्ट्रवादी-शिवसेनेचे विभाजन: राष्ट्रवादी-शिवसेनेचे विभाजन मतदानाच्या पद्धतीवर प्रभाव टाकू शकते.
• ऑल इंडिया मज्लिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन आणि वंचित बहुजन आघाडी: या दोन्ही संघटनांनीही मराठवाड्यातील राजकारणात सक्रियपणे सहभाग घेतला आहे.

निष्कर्ष:

महाराष्ट्रात आगामी विधानसभा निवडणूक हा राजकीय चाचणीचा काळ आहे. महायुती आणि महाविकास आघाडीमधील स्पर्धा ताणलेली असून, राज्यातील सहा भौगोलिक प्रदेशांमध्ये मतदारांची प्रतिक्रिया ही या निवडणुकीतील सर्वात मोठे रहस्य आहे.

• विभाजनाचे परिणाम: शिवसेनेचे विभाजन राज्यातील सर्वच प्रदेशांमध्ये राजकीय चित्राचा बदल घडवून आणेल.
• आव्हान आणि संधी: भाजप, काँग्रेस आणि राष्ट्रवादी या पक्षांना आव्हाने आणि संधी दोन्हीच आहेत.
• जातीय आणि क्षेत्रीय घटक: जातीय आणि क्षेत्रीय घटक या निवडणुकीतील एक महत्त्वाचा घटक ठरतील.
• मतदारांचा निर्णय: शेवटी, मतदारांचा निर्णय महाराष्ट्रातील भविष्य आकार देईल.

ही निवडणूक न फक्त राज्याच्या राजकारणाचा, तर देशाच्या राजकीय परिदृश्याचाही भाग आहे. महाराष्ट्रात कोणत्या पक्षाचे वर्चस्व निर्माण होईल, हा प्रश्न सर्वत्र चर्चेचा विषय आहे.